Epika, liryka, dramat
powtórka z rodzajów literackich

Tekst w postaci zapisanej stanowi od wieków filar rozwoju człowieka, przekazywania wiedzy, odkryć, myśli, kultury czy majątku.

Zarówno współcześnie, jak i przed wiekami, osoba pisząca tekst, nadaje mu określony charakter, w zależności od tego co zamierza przekazać. W utworze może chcieć utrwalić swoją ulotną myśl, na temat piękna przyrody, którą właśnie obserwuje, przedstawić przygody bohatera podróżującego po świecie lub zapisać sztukę z podziałem na role.

Twórczość pisaną podzielono na trzy główne rodzaje literackie: epikę, lirykę i dramat.

Epika
– to rodzaj literacki, który najczęściej (nie zawsze) pisany jest prozą, czyli tekstem który spotykamy w powieściach, nowelach, opowiadaniach, mitach oraz pamiętnikach. Utwory epickie pisane prozą to np. mit o Prometeuszu, powieść „Quo Vadis”, baśń „Jaś i Małgosia”, nowela „Latarnik”. Natomiast utworami epickimi pisanymi wierszem są bajki Ignacego Krasickiego np. „Kruk i lis” oraz nasza epopeja narodowa „Pan Tadeusz”.

Charakterystyczną cechą epiki jest posiadanie fabuły, która obejmuje opisywane wydarzenia. Fabuła może zamykać się w jednym wątku jak w krótkiej noweli lub być rozbudowana czyli wielowątkowa i opisywać oprócz głównej historii także poboczne wydarzenia i sytuacje.

Akcja to ciąg wydarzeń przedstawionych w utworze. Na przykład w „Panu Tadeuszu” akcja rozpoczyna się przybyciem Tadeusza do Soplicowa, a kończy ucztą z okazji zaręczyn trzech par. Fabuła natomiast jest szersza, bo opowiada także o wydarzeniach wcześniejszych, dotyczących młodości Jacka Soplicy, które poznajemy się z wypowiedzi bohaterów. Sięgnięcie do wcześniejszych wydarzeń, sprzed czasu rozgrywania się akcji, nazywamy retrospekcją. 

Historię rozgrywającą się w utworze epickim opowiada narrator. Dzięki narracji czytelnik poznaje świat przedstawiony utworze. Jeżeli narrator opowiada o swoich doświadczeniach, z własnej perspektywy to jest to narrator pierwszoosobowy. Na przykład: „Zobaczyłem samolot, który niespodziewanie obniżył swój lot. Zaniepokoiłem się, gdyż do lotniska było jeszcze daleko. Postanowiłem zadzwonić ….” Osobą wypowiadającą jest ktoś, kto opowiada o tym czego sam doświadczał.

Natomiast narrator trzecioosobowy wypowiada się z perspektywy obserwatora, stojącego obok i relacjonującego. Zobaczmy jak wyglądałaby ta sama historia napisana w trzeciej osobie: „Chłopiec zobaczył samolot, który niespodziewanie obniżył swój lot. Zaniepokoił się, gdyż do lotniska było jeszcze daleko. Postanowił zadzwonić ….”

Postać występująca w utworze to bohater literacki. Bohaterowie wypowiadają się w formie dialogów – czyli rozmów co najmniej dwóch osób lub monologów, które są w całości wypowiedzią jednej osoby. 

Pod względem roli i wpływu na fabułę wyróżnimy:

- bohatera głównego, który ma decydujący wpływ na fabułę – np. Jacek Soplica czy Tadeusz w „Panu Tadeuszu”
- bohatera drugoplanowego – który ma znaczący udział w wydarzeniach, ale nie decyduje o rozwoju akcji np. Asesor czy Rejent w „Panu Tadeuszu” oraz
- bohatera epizodycznego, którego udział jest niewielki i uzupełniający dla głównych wątków.

Ponadto bohater może być:

zbiorowy – jako grupa postaci np. mieszkańcy, oddział wojska czy szlachta,
pozytywny – obdarzony cechami godnymi naśladowania,
negatywny – postępujący w sposób niegodziwy,
statyczny – taki, który nie zmienia postawy w trakcie trwania akcji utworu – np. Sędzia w „Panu Tadeuszu”,
bohater dynamiczny – przechodzi przemianę pod wpływem wydarzeń – np. Jacek Soplica.



Podsumowując. Utwór epicki:

pisany jest zwykle prozą – np. Quo Vadis, Latarnik lub czasami wierszem – np. Pan Tadeusz,
posiada świat przedstawiony – czyli czas i miejsce akcji (prawdziwe lub fikcyjne), bohaterów oraz wydarzenia,
narratora – pierwszo- lub trzecioosobowego,
fabułę – czyli układ zdarzeń w świecie przedstawionym w utworze, które dzieją się zarówno w trakcie akcji utworu jak i są przywołane poprzez wypowiedzi bohaterów lub relacje narratora.

Liryka

– to rodzaj literacki, dla którego pierwszym skojarzeniem jest utwór napisany wierszem. Niestety, w ustaleniu czy dany wiersz należy do liryki, nie możemy opierać się wyłącznie na fakcie że jest to tekst posiadający rym i zwrotki. Jak wiemy, niektóre utwory pisane wierszem należą do epiki.

Jakie są więc cechy liryki:

- obecność podmiotu lirycznego, który przekazuje swoje przeżycia, doznania i rozmyślania w formie monologu lirycznego, czyli samodzielnej wypowiedzi. Podmiotu lirycznego, czyli osoby mówiącej, nie można utożsamiać z autorem tekstu. Podmiot liryczny jest fikcyjną osobą wyrażającą swoje subiektywne uczucia, emocje i myśli,
- duże nagromadzenie środków stylistycznych – jak metafora, epitet, personifikacja, 
- zazwyczaj utwór liryczny podzielony jest na strofy czyli zwrotki,
- często występują rymy.

Osoba, do której zwraca się podmiot liryczny w utworze jest adresatem utworu. Adresatem nie zawsze jest człowiek, może być nim zjawisko, przedmiot lub miejsce.

Jedna linijka wiersza to wers. Z co najmniej dwóch wersów składa się strofa czyli zwrotka. Powtarzający się fragment wiersza, na przykład po każdej strofie, nazywany jest refrenem. Rym natomiast, jest powtórzeniem jednakowych lub podobnych zakończeń wyrazów. 

We współczesnej poezji spotykamy wiersze białe, czyli utwory pozbawione rymów. Wiersz wolny natomiast nie ma określonej liczby sylab w wersie, stąd posiada swobodną budowę. Przeciwieństwem wiersza wolnego jest wiersz sylabiczny, w którym każdy wers ma jednakową ilość sylab lub wersy o różnej ilości sylab przeplatane są w powtarzalnym układzie. Wiersz stroficzny to utwór podzielony na strofy czyli zwrotki.

Typy liryki:

- liryka bezpośrednia – gdy podmiot liryczny wypowiada się w pierwszej osobie i wyraża bezpośrednio swoje przeżycia,
- liryka pośrednia – gdy podmiot liryczny używa trzeciej osoby lub wiersz jest pisany bezosobowo, a prezentowane myśli i uczucia pozostają ukryte np. poprzez opis sytuacji czy przedmiotu.

 
Najważniejsze gatunki liryczne to:

pieśń np. Jana Kochanowskiego „Pieśni”,
hymn – np. „Mazurek Dąbrowskiego” autorstwa Józefa Wybickiego, który w 1927 roku stał się hymnem narodowym, 
tren – znów Jana Kochanowskiego „Treny”, 
fraszka np. „Na lipę” Kochanowskiego, 
sonet np. Adam Mickiewicz „Sonety krymskie”.

Podsumowując najważniejsze cechy utworu lirycznego:

podmiot liryczny – osoba wypowiadająca się w wierszu, nie jest jego autorem,
monolog liryczny – wypowiedź podmiotu lirycznego, w której wyraża subiektywne uczucia, myśli, przeżycia, poglądy, a sposób bezpośredni lub pośredni,
najczęściej podzielony jest na strofy i posiada rymy.

Dramat

– to jeden z trzech rodzajów literackich, obok liryki i epiki. 


Dramat pisany jest w sposób umożliwiający wystawienie na scenie. Podzielony jest na akty i sceny. Wypowiedzi poprzedzone są informacją, kto będzie mówił. W utworze nie ma narratora, a informacje o miejscu, czasie akcji, zachowaniu bohaterów, dekoracjach, zawarte są w tekście pobocznym czyli didaskaliach. 

Akt to część utworu dramatycznego, która tworzy pewną całość.

Scena - to część aktu wyodrębniona ze względu na osoby biorące w niej udział. Kolejne sceny można wyodrębnić gdy pojawiają się nowi bohaterowie lub odchodzą dotychczasowi, czyli zmieniają się osoby, które w danym momencie odgrywają swoją rolę.

Tekst główny to wypowiedzi bohaterów dramatu. To właśnie z dialogów lub monologów czytelnik dowiaduje się co jest przedmiotem utworu.

Tekst poboczny, inaczej didaskalia, to wskazówki ułatwiające wystawienie sztuki na scenie. Zawierają informacje o miejscu i czasie akcji, o tym jak bohater wygląda i jak się zachowuje. Didaskalia zwykle zapisane są kursywą, czyli czcionką pochyłą, odróżniającą się od tekstu głównego.

Dialog – to rozmowa co najmniej dwóch postaci. 

Monolog – to dłuższa wypowiedź jednej osoby, zwykle wypowiadana w samotności, jako rozważanie sytuacji, pokazywanie swoich uczuć czy zamierzeń.

W dramacie wypowiedzi bohaterów pełnią szczególnie ważną rolę, gdyż właśnie z rozmów czytelnik dowiaduje o wydarzeniach, także tych, które rozgrywają się poza sceną. W dramacie nie ma wszechwiedzącego narratora, więc wszystkie istotne informacje muszą być zawarte w tekście głównym i częściowo w pobocznym.

Najbardziej znane gatunki dramatu to:

- komedia – utwór dramatyczny o lekkiej tematyce, napisany wesołym tonem. Akcja utworu prowadzi do szczęśliwego zakończenia – przykładem komedii jest „Zemsta” Aleksandra Fredry. Występuje tu:
komizm sytuacyjny – gdy następują nieoczekiwanie, zabawne zdarzenia, 
komizm językowy – kiedy postaci używają gry słów i żartów, wywołujących wesołość odbiorcy 
komizm postaci to jest takie przedstawienie cech charakteru bohatera i ich wyolbrzymienie, że same w sobie są zabawne

- tragedia – to utwór o poważnej tematyce, ukazujący zmagania bohaterów z przeciwnościami. Tragizm bohatera polega na tym, że każdy jego wybór, każda decyzja prowadzi do klęski. Bohater często jest w sytuacji bez wyjścia, nie potrafi przezwyciężyć przeciwności losu, sił natury, woli bogów czy po prostu niesprzyjających okoliczności.

Przykładem tragedii jest „Balladyna” Juliusza Słowackiego.

- dramat właściwy - powstał poprzez zerwanie ze starożytnym podejściem do oddzielania komedii i tragedii. Jest formą nowożytną, w której mieszają się oba wcześniejsze gatunki, a poruszana tematyka dotyczy głównie zagadnień bliskich współczesnemu człowiekowi, relacji społecznych i obyczajowych.

- do kategorii dramatu należy zaliczyć także dramat romantyczny np. „Dziady” Adama Mickiewicza, dramat szekspirowski, jasełka, które wystawiane są w szkołach, misterium, kabaret, operę i operetkę.



Podsumowując

Dramat to utwór, który napisany jest w sposób umożliwiający wystawienie na scenie. Podzielony jest na akty i sceny. Zbudowany z dialogów i monologów oraz z tekstu pobocznego zawierającego wskazówki inscenizacyjne. Dramat pozbawiony jest narratora, a akcja zarysowuje się poprzez wypowiedzi i zachowania bohaterów.

Źródła ilustracji
pismo chińskie, whk .up.krakow.pl/Chiny
pismo klinowe, Wikipedia
starodruk Galla Anonima, https://www.kurtiak-ley.pl/starodruki/
Motyw pisania – fragment obrazu Marinusa van Reymerswaelego Poborcy podatków, pierwsza połowa XVI wieku , Wikipedia
https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Romeo-and-Juliet-toy-theatre-cut-outs.png