Części zdania, logiczna całość

Części zdania określają funkcję, jaką dany wyraz pełni w zdaniu. Tak jak w firmie szef pełni najważniejszą rolę, tak orzeczenie w zdaniu jest niezbędne. Ale przedsiębiorca potrzebuje współpracowników, gdyż samemu wiele nie osiągnie. Tak samo nam potrzeba zdań rozbudowanych, które poinformują nas nie tylko o tym co zostało wykonane, ale także przez kogo, kiedy i w jakich okolicznościach.

W języku polskim jest 5 części zdania:

• główne: podmiot, orzeczenie,

• drugorzędne: przydawka, dopełnienie i okolicznik

Orzeczenie –

to część zdania, która nazywa czynność wykonywaną przez podmiot lub stan w jakim się znajduje. Najczęściej jest wyrażone czasownikiem w formie osobowej. Jest najważniejszą częścią zdania, a w każdym zdaniu musi być przynajmniej jedno orzeczenie.

Odpowiada na pytania:

co robi? co się z nim dzieje? w jakim stanie się znajduje?

Radosław rozbił butelkę. - co zrobił Radosław? Rozbił – jest to czynność czyli orzeczenie.

Oni ugotowali obiad – co zrobili? Ugotowali – orzeczenie

Liść unosi się na wietrze – co się dzieje z liściem? - unosi się.

Michał choruje od tygodnia.- w jakim stanie znajduje się Michał? - choruje – orzeczenie.

Rozróżniamy:

• orzeczenie czasownikowe:

  a) gdy w zdaniu występuje czasownik w formie osobowej np. pisze, rysują, będę robił,

  b) lub gdy czasownik jest w formie bezosobowej z końcówką – no, -to np. wybudowano, wykonano,

• Orzeczenie imienne – składa się z dwóch części: łącznika (czyli osobowej formy czasownika być, stać się, zostać) oraz orzecznika (wyrazu informującego o tym kim lub czym jest podmiot, jakie ma cechy lub w jakim stanie się znajduje), np. Maciek jest piłkarzem. W tym zdaniu Maciek to podmiot, jest piłkarzem to orzeczenie imienne, jest to łącznik (osobowa forma czasownika być, natomiast słowo piłkarzem jest orzecznikiem – tutaj informuje nas kim jest podmiot. Kim jest Maciek? Maciek jest piłkarzem.

  Karol został malarzem.

  Wszystko stało się jasne.

Podmiot –

informuje o tym kto lub co wykonuje czynność lub ulega stanowi wyrażonemu przez orzeczenie. Zwykle jest to rzeczownik (lub zastępujący go zaimek) w mianowniku, rzadziej w dopełniaczu.

Podmiot odpowiada na pytania: kto? Co? Lub kogo? Czego?

Radosław rozbił butelkę. Kto rozbił butelkę? Radosław – jest wykonawcą czynności czyli podmiotem, wyrażonym rzeczownikiem.

Oni ugotowali obiad – kto ugotował obiad? Oni – podmiot wyrażony zaimkiem.

Rodzaje podmiotów:

• podmiot gramatyczny – najczęściej spotykany, wyrażony rzeczownikiem w mianowniku (pytania to: kto?, co?)

  np. Mikołaj gra na gitarze. Kto? Mikołaj

  Rower stoi w garażu. Co? Rower

• podmiot logiczny – wyrażony jest rzeczownikiem w dopełniaczu (pytania to: kogo? czego?). Występuje gdy kogoś lub czegoś nie ma, zabrakło, ubyło, lub też występuje w nadmiarze

  np. Nauczyciela nie ma w szkole. Kogo jest brak? Nauczyciela

  W sali zabrakło krzeseł. Czego? Krzeseł.

• podmiot domyślny – nie jest wyrażony bezpośrednio, ale dzięki formie czasownika wiemy kto jest wykonawcą czynności.

  np. Zjadłem sernik. - kto zjadł sernik? Ja

  Wpadł z wizytą. - Kto? On

• podmiot szeregowy – składa się z kilku wyrazów, o takim samym znaczeniu w zdaniu czyli będących w stosunku współrzędnym, oddzielonych od siebie przecinkiem lub spójnikiem „i, lub, lecz, oraz, a”.

  Babcia i Dziadziu piją herbatę. - kto? Babcia i Dziadziu

  Kot, pies i świnka morska śpią na posłaniu.

• Podmiot towarzyszący składa się z dwóch rzeczowników połączonych przyimkiem „z”.

  Np. Mama z synem pojechali do dentysty.

  Kanapka z serem była na śniadanie.

• Podmiot zbiorowy – wyrażony jest rzeczownikiem w liczbie pojedynczej, ale określą grupę.

  np. Nasza armia jest silna.

  Cała klasa pojechała na wycieczkę.

Warto zauważyć, że nie w każdym zdaniu występuje podmiot. Zwykle zdania bezpodmiotowe mamy, gdy czasownik, będący orzeczeniem jest w formie bezosobowej zakończonej na -no, -to np. zrobiono, wybudowano. Nie można tutaj ustalić kto wykonał czynność, o której mówi orzeczenie więc nie ma podmiotu – Wybudowano most – wybudowano to czynność czyli orzeczenie, ale nie wiadomo, kto to wykonał. Most jest rzeczownikiem, ale nie wykonawcą czynności, więc nie jest też podmiotem.

Podmiot i orzeczenie tworzą związek główny w zdaniu. Pozostałe związki, w których występują określenia to związki poboczne.

Przydawka –

jest określeniem podmiotu lub innej części zdania wyrażonej rzeczownikiem. Wskazuje na cechy kogoś lub czegoś. Występuje w grupie podmiotu, a także w grupie orzeczenia, gdy określa rzeczownik w kolejnych stopniach rozbioru zdania.

Odpowiada na pytania:

jaki? jaka? jakie?

np. piękny, brzydki, wesoły

który​? która​? które?

drugi, ostatni, tamte

czyj​? czyja? czyje?

mój, ich, wasz

ile? czego? z czego?

dziesięć, złotych, z malin

W zdaniu przydawka jest określeniem innych części zdania:

• podmiotu – Wesoły chłopiec biegnie ulicą (chłopiec to podmiot, jaki jest chłopiec? wesoły - przydawka)

• dopełnienia – Brat tłumaczył Kubie trudne zadanie (tłumaczył orzeczenie, co tłumaczył? zadanie (dopełnienie będące rzeczownikiem, jakie było zadanie? trudne - przydawka)

• okolicznika – Napiszę list wczesnym rankiem – napiszę – orzeczenie, kiedy? rankiem – okolicznik będący rzeczownikiem, jakim rankiem? wczesnym - przydawka

• innej przydawki – Wnuczka mojej sąsiadki przyjechała na wakacje. (wnuczka to podmiot, która wnuczka? sąsiadki (przydawka wyrażona rzeczownikiem) której sąsiadki? mojej - przydawka.

Dopełnienie –

najczęściej uzupełnia treść przekazywaną przez orzeczenie. Informuje o osobach lub rzeczach związanych z wykonywaną czynnością. Odpowiada na pytania wszystkich przypadków oprócz mianownika (kogo? czego? komu? czemu? kogo? co? z kim​? z czym? o kim? o czym?). Dopełnienie występuje w grupie orzeczenia.

Jaś podał mamie szklankę soku. (podał to orzeczenie, co podał”? szklankę (dopełnienie), komu podał? mamie (również dopełnienie).

Szkolny autobus wjechał z dziećmi na parking. (autobus wjechał, wjechał to orzeczenie, z kim? z dziećmi (dopełnienie).

Występują dwa typy dopełnień:

• bliższe – to takie, które przy zamianie zdania ze strony czynnej na bierną przejmuje rolę podmiotu np.

  zdanie w stronie czynnej: Uczniowie rozwiązują test.

  (Uczniowie to podmiot, orzeczenie to rozwiązują, a test jest dopełnieniem i odnosi się do orzeczenia rozwiązują – co rozwiązują? Test.

  Po przekształceniu na stronę bierną zdanie będzie brzmiało: Test jest rozwiązywany przez uczniów. Słowo „test” z dopełnienia stało się podmiotem.

  „Test” w zdaniu w stronie czynnej jest dopełnieniem bliższym, czyli takim wyrazem, który po przekształceniu zdania w stronę bierną zostanie podmiotem.

• Dopełnienie dalsze - to takie, które przy zamianie zdania ze strony czynnej na bierną nadal pozostaje dopełnieniem.

  Zdanie w stronie czynnej: Dyrektor podnosi pensje pracownikom. - podmiot dyrektor, co robi? orzeczenie podnosi, co podnosi? Pensje (dopełnienie) komu podnosi? Pracownikom (dopełnienie)

  Przekształcimy teraz to zdanie na stronę bierną:

  Pensje są podnoszone pracownikom przez dyrektora. Słowo pensje stało się podmiotem, więc w stronie czynnej było dopełnieniem bliższym, a słowo pracownikom pozostało dopełnieniem, więc jest dopełnieniem dalszym.

Okolicznik –

najczęściej jest określeniem orzeczenia, informuje o miejscu, czasie, przyczynie, skutku lub celu danej czynności, a także sposobie w jaki została wykonana. Zwykle jest określeniem czasownika, rzadziej przymiotnika czy przysłówka.

Odpowiada na pytania: jak? gdzie? kiedy? po co? dlaczego?

Wyróżniamy następujące rodzaje okoliczników:

• okolicznik miejsca – wskazuje na miejsce czy kierunek czynności; odpowiada na pytania: gdzie, skąd, dokąd, którędy?

  np. Spotkamy się na przystanku. - gdzie się spotkamy? na przystanku (okolicznik miejsca)

• okolicznik czasu – wskazuje na czas, w którym odbyła się czynność; odpowiada na pytania: kiedy, jak długo, jak często, dokąd, odkąd?

  np. Jutro odbiorę samochód. - kiedy odbiorę samochód? Jutro – okolicznik czasu

• okolicznik sposobu – wskazuje na sposób, w jaki odbywa się czynność: odpowiada na pytania: jak, w jaki sposób?

  np. Przewodnik interesująco opowiadał historię miasta. - jak przewodnik opowiadał? interesująco – okolicznik sposobu

• okolicznik celu – wskazuje na cel, w jakim wykonywana jest czynność: odpowiada na pytania: na co, po co, w jakim celu?

  np. Poszedłem do biblioteki po książkę. - po co poszedłem do biblioteki? Po książkę – okolicznik celu.

• Okolicznik przyczyny – wyjaśnia powód wykonywania czynności; odpowiada na pytania: dlaczego? Z jakiej przyczyny?

  Samochód odwiozłem do mechanika, ponieważ się zepsuł. - dlaczego odwiozłem samochód do mechanika? Ponieważ się zepsuł (okolicznik przyczyny)

• okolicznik warunku – wyjaśnia od czego zależy wykonanie czynności; odpowiada na pytania: pod jakim warunkiem?, w jakim wypadku?

  Pójdę z tobą do kina jeśli mnie zaprosisz. Pod jakim warunkiem pójdę do kina? Jeśli mnie zaprosisz – okolicznik warunku

• okolicznik przyzwolenia – wyjaśnia jakie okoliczności mogłyby przeszkodzić w wykonaniu czynności; odpowiada na pytania: mimo co? pomimo czego? Wbrew czemu? Na przekór komu?

  np. Pomimo tremy piosenkarka zaśpiewała. - pomimo czego zaśpiewała? Pomimo tremy – okolicznik przyzwolenia.
  
  

  Zapamiętaj najważniejsze informacje i pytania do poszczególnych części mowy:
  Podmiot – wykonawca czynności – pytania: kto? co?
  Orzeczenie – to czynność – pytania: co robi? co się z nim dzieje? w jakim stanie się znajduje?
  Przydawka – określa rzeczownik – pytania: jaki? który? czyj? ile?
  Dopełnienie – uzupełnia informacje dotyczące orzeczenia – pytania: kogo? czego? komu? czemu? kogo? co? z kim? z czym? o kim? o czym?
  Okolicznik – nazywa sposób wykonywania czynności – pytania: Jak gdzie? kiedy? po co? dlaczego?